De uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen laat heel fraai de spanning zien tussen twee voorname functies van verkiezingen. Allereerst komt in parlementsverkiezingen de politieke wil van het volk tot expressie. De vrijheid om dat te doen is een groot goed. Zo beschouwd is er reden voor tevredenheid. Immers, de veelstemmigheid van onze bevolking heeft geleid tot een uitslag waarbij het hele palet aan hedendaagse politieke opvattingen en gevoelens gerepresenteerd wordt in de Tweede Kamer.
Nederland mag graag de meerpartijendemocratie overal in de wereld uitventen als nastrevenswaardig, we kunnen nu meer dan ooit trots op onszelf wijzen.

In de tweede plaats wordt van de gekozen politici verlangd dat zij daarna een regering vormen. Wat dat betreft is een resultaat als dat van 22 november - tien partijen van zeer onderscheiden grootte - natuurlijk een verhindering om snel een stabiel en geloofwaardig kabinet te vormen. Kortom, weer eens is gedemonstreerd dat in onze parlementaire democratie representativiteit en doelmatigheid op gespannen voet met elkaar kunnen staan. De zaak wordt nog gecompliceerder nu de winnaars van deze verkiezingen, SP, ChristenUnie en de Groep Wilders, niet kunnen bogen op ervaring met regeren en programmatisch meer of minder ver verwijderd staan van het politieke midden. De kabinetsformatie zal dus nogal wat tijd gaan kosten.

Staatshoofd
Een aardige bijkomstigheid van deze uitslag is ook dat weer eens haarscherp wordt gedemonstreerd hoe wijs het geldende staatsrecht is door het staatshoofd en niet de Tweede Kamer de regierol bij het (in)formeren in handen te leggen. Nog onlangs werd voor de zoveelste keer in de Kamer een poging gedaan voor te schrijven dat onmiddellijk na de verkiezingen de Kamer zelf een stemming zou houden over de gewenste (in)formateur. Gelukkig sneuvelde het voorstel. Je hoeft geen monarchist te zijn om in zien dat er een onafhankelijke en betrouwbare externe figuur nodig is om passende brokken te lijmen na een opgewonden periode van electorale strijd.

Daar is ook enige tijd voor nodig, zowel om af te koelen als om het vormen van een stabiele coalitie mogelijk te maken. Vooralsnog is de kans reëel dat een van genoemde winnaars bij het CDA en de PvdA zullen aanschuiven. Dat wordt een avontuur, voor wie het ook mag worden. Die partij zal aan den lijve ervaren dat er een brug moet worden geslagen tussen de beleden idealen en het compromiskarakter van elke coalitie. Het CDA en de PvdA zijn daarin getraind, de burger verwacht van hen niet anders.

In feite gaat het hier om een essentieel element van onze politieke moraliteit. Hoe wordt voorkomen dat het beeld ontstaat van een ordinaire koehandel omwille van de macht? Overigens heb ik het bekritiseerde beeld van ‘koehandel’ nooit goed begrepen. Immers, er is geen transparanter proces van het bijeenbrengen van vraag en aanbod dan via het openlijke handjeklap van de veemarkt. Daar kan de bouwwereld nog heel wat van leren.

Inleveren
Wat is nu een faire beoordeling? Allereerst moet erkend worden dat een partij letterlijk niet meer is dan slechts een ‘part’ van het politieke geheel in casu de staat. Dat geheel stelt natuurlijk ook zo zijn eisen. Daaraan kan geen partij en dus ook geen partijlid of burger voorbij gaan. De bereidheid om programmatisch in te leveren ten gunste van de staat, van de regeerbaarheid van het geheel, is dus een moreel vereiste. Elke volwassen politieke partij moet daartoe bereid zijn. Voor de SP in het bijzonder beginnen hier al de problemen, omdat die partij nog altijd het karakter heeft van een anti-systeempartij, zoals vroeger de Boerenpartij en ook D66, die haar oorspronkelijke karakter van actiegroep nog altijd niet geheel heeft afgeschud. Die vrijheid heeft zij, maar dit staat dan wel op gespannen voet met een geschiktheid tot meeregeren.

Vervolgens ontkomt geen enkele partij eraan te beginnen met de aanvaarding van de status quo van wetten en het beleid. Ook dat is een moreel vereiste. Natuurlijk hoeft het daarbij niet te blijven. Abraham Kuyper zei het eens fraai: ,,Ik aanvaard de Grondwet om haar te veranderen’’. Alleen een revolutionaire partij kan met een pennenstreek de bestaande orde wegwissen. In een democratisch bestel kunnen veranderingen in geldende wetgeving echter alleen langs parlementaire weg en dus via de meerderheidsregel worden doorgevoerd. Elke partij is daarbij dan aangewezen op de bereidheid van andere partijen daaraan mee te werken. Ook van die partijen mag worden verlangd dat ze hun eigen integriteit bewaken. Daarom lukte het D66 maar niet zijn kroonjuwelen te verzilveren, het was van de coalitiepartners telkens te veel gevraagd.

Smalle marges
Den Uyl sprak in dit verband terecht zijn gevleugelde woorden van ,,de smalle marges van de democratie’’. Ons hele systeem van coalitievorming dwingt dus tot matiging en continuïteit, bescheiden verwachtingen en een ingebakken traagheid bij het omzetten van een koers. Het is de plicht van elke politieke partij met een bereidheid tot deelneming aan een kabinet dit ook in alle openheid aan de eigen kiezers uit te leggen. Ook dat is een moreel vereiste. Wordt dit niet of onvoldoende ingezien dan haalt men het verwijt van niet nagekomen beloftes of een gebrek aan ruggengraat zelf over zich heen. De rekening wordt dan later, bij de eerstvolgende verkiezingen, gerepresenteerd. Kortom, bij deelneming aan een coalitie moet een partij zichzelf ook de vraag stellen of men het denkt te kunnen overleven. Ook wat dit betreft zijn de recente lotgevallen van D66 een baken in zee.

De komende weken of maanden wordt van betrokken partijen dus veel gevraagd. Dat geldt echter niet allen van hen. Ook van de burger mag een faire erkenning van deze politieke feiten worden gevraagd. Hij heeft zijn vertrouwen aan een bepaalde partij gegeven, hij moet nu ook die partij de ruimte geven dat vertrouwen in de gegeven, beperkte, ruimte waar te maken. In het belang van de publieke zaak.

Eimert van Middelkoop is lid van de Eerste Kamer voor de Christen­Unie en schrijft op deze plaats maandelijks een column.