Redacteur: Marnix Koops

In Nederland wordt toerisme vaak neergezet als een noodzakelijke factor voor een goede economie, maar Grand Hotel Europa laat de andere – negatieve – kant zien. De nieuwe regering zal moeten nadenken hoe we na de coronacrisis ervoor kunnen zorgen dat de toerist een aanwinst is voor Nederland en geen destructieve kostenpost. Pfeijffer heeft helemaal geen vertrouwen meer in het toerisme: hij vreest dat Europa een openluchtmuseum dreigt te worden voor toeristen uit de Verenigde Staten en China en daarbij zijn invloed zal verliezen in de wereldpolitiek.

De Verenigde Staten en China, legt Pfeijffer uit, zijn landen waar de economie draait op innoverende technologie en grootschalige industrie, landen met daadkrachtige leiders die snel kunnen optreden in de steeds sneller veranderende wereld. Hij ziet Europa daarentegen als een log continent dat geen belangrijke beslissingen kan en durft te nemen en te veel afhankelijk is van toerisme. Hieruit concludeert hij dat Europa nooit zal kunnen bijbenen met de VS en China en zich zal moeten schikken in zijn onontkoombare toekomst: een grote speeltuin worden voor Amerikanen in fleurige blouses en Chinezen verstopt achter hun fotocamera.

Hij maakt zich vooral zorgen over Zuid-Europa. Zijn boek speelt zich af in Italië, waar de hoogopgeleide jeugd vertrekt en de bevolking vergrijst. Dit fenomeen is ook wel bekend als een ‘braindrain’ en komt voor in bijna alle Zuid- en Oost-Europese landen. Toerisme lijkt deze landen een oplossing te bieden, maar niks is minder waar. Banen binnen het toerisme zijn slecht betaald en bieden geen kans tot zelfontwikkeling en een carrière. Getalenteerde Italianen en Grieken vertrekken naar Noord-Europa, omdat zij geen toekomst zien in een loopbaan als ober of kok. 

Het komt erop neer dat een economie die draait op toerisme niet duurzaam en niet toekomstgericht kan zijn. Het levert slecht betaalde banen op, de toeristen eisen een grote tol op de natuur en als land ben je geheel afhankelijk van externe factoren die je niet of nauwelijks kan beïnvloeden. De coronacrisis dient hier als goed voorbeeld dat laat zien hoe instabiel en onvoorspelbaar de toeristensector kan zijn.

Het wrange is dat de toerist vaak denkt dat hij of zij een positieve invloed heeft op het vakantieland, maar vaak is het tegenovergestelde waar. Het meeste geld verdwijnt in de zakken van de grote multinationals en vliegmaatschappijen, de authentieke lokale cultuur verdwijnt en de natuur en monumenten kwijnen weg door de mensenmassa’s. 

Venetië als schrikbeeld voor Europa

De coronacrisis heeft in dit opzicht misschien een kleine positieve kant gehad: inwoners van steden zoals Venetië en Amsterdam konden voor het eerst door hun stad lopen zonder dat het zwart zag van de toeristen. Voor Venetië staat het water letterlijk en figuurlijk tot aan zijn lippen: de stad zinkt jaarlijks verder onder water door de immense menigtes die elk jaar door de binnenstad marcheren. Het schrijnende is dat het centrum zelf amper meer bewoond wordt door Venetianen. De trotse stad was in de middeleeuwen één van de meest bevolkte steden van Europa, telde in 1950 nog 175.000 inwoners, maar heeft nu nog maar 53.000(!) inwoners over. 

Venetië geldt al langer als het ultieme voorbeeld waartoe massatoerisme kan leiden. Een dode binnenstad met enkel souvenirwinkels, Starbucks en McDonalds restaurants en inwoners die worden verdreven door hotels en Airbnb's. Iedereen die denkt dat een vakantietripje naar Venetië ten goede komt aan de inwoners en bijdraagt aan de lokale economie houdt zichzelf voor de gek. 

Pfeiffer is bang dat meer Europese steden hetzelfde lot zullen ondervinden en ziet in Amsterdam dezelfde problemen opkomen. Lokale bakkers, slagers en boekhandels kunnen niet op tegen de hoge huurprijzen die grote multinationals wel kunnen betalen en verdwijnen uit de binnenstad. Steeds meer huizen in de binnenstad worden via Airbnb beschikbaar gesteld aan toeristen, waardoor gezinnen opeens naast feestende Britten moeten wonen. Als Amsterdam op dezelfde voet doorgaat als voor de coronacrisis is er een grote kans dat de binnenstad verandert zoals in Venetië: de oorspronkelijke inwoners verdreven door hotels en souvenirwinkels.  

Het boek stimuleert ons om na te denken over belangrijke vragen: Welk doel dient het Europa (of Nederland) om zijn hoofdsteden uit te verkopen aan de toerist? Moeten wij als samenleving accepteren dat onze eigen steden worden uitgemolken door multinationals en vliegmaatschappijen?

De situatie in Nederland

Nederland is op dit moment nog geen Italië of Griekenland en hoeft zich geen zorgen te maken over een mogelijke braindrain. Ook zijn er buiten Amsterdam (en Giethoorn) weinig steden waar de toerist de lokale bevolking terroriseert. Toch zullen wij als samenleving alvast moeten nadenken waar we heen willen als land. Moeten we Airbnb, Booking.com en multinationals zoals Starbucks ongereguleerd onze binnensteden cadeau geven - zoals de VVD graag ziet - of moet de regering actief het massatoerisme in goede banen gaan leiden?

Een overheid die daadkrachtig optreedt en passend beleid maakt om de schade van toerisme te beperken en reguleert dat de winsten niet volledig verdwijnen in de zakken van de grote bedrijven, zou het tij nog kunnen keren. Maar met een mogelijke vierde overheid onder de leiding van Mark Rutte is de kans hierop minimaal. De zelfpromotie tijdens het Eurovisie Songfestival in Rotterdam toonde haarscherp aan dat het beleid rond toerisme enkel dient om meer toeristen naar Nederland te lokken, niet minder. Pfeiffer denkt zelf dat het voor Europa te laat is en ziet daarom onze toekomst somber in. Aan het eind van zijn boek wordt het stokje van wereldmacht Europa definitief doorgegeven aan de VS en China en opent Europa voorgoed zijn deuren als Grand Hotel Europa...

Dit artikel verscheen in de meest recente PerspeX, over speerpunt Duurzaam reizen. De hele editie is hiernaast te downloaden.