Het moet ‘anders en beter’. Dat was de titel van het boek van Jan Peter Balkenende, dat uitkwam vlak voordat hij aan zijn twee kabinetten begon. Het was volgens de ondertitel zijn ‘pleidooi voor een andere aanpak in de politiek vanuit een Christen-democratische visie op de samenleving, overheid en politiek’. Te weinig zie ik die visie terug in het premierschap van Balkenende, maar bij heel veel andere politici en bestuurders ontbreekt het helemaal aan gedegen inhoud. Waar is de consistente visie van VVD-leider Van Aartsen en wat is de inhoud van Wouter Bos? En toch roepen ze allemaal dat het anders moet …

De voorzitter van de Unie van Waterschappen en tevens filosoof Sybe Schaap zei recent in een interview dat Nederland geplaagd wordt door het verschijnsel “veranderen om het veranderen”. Het is “veranderzucht zonder visie”.

Inderdaad lijkt het adagium de laatste jaren wel te zijn: anders = beter. Wie dingen wil houden zoals ze zijn of bestaande dingen verder wil verbeteren, wordt voor ouderwets versleten. Nee, het moet anders: weg met de OZB, weg met de door de Kroon benoemde burgemeester, weg met het huidige kiesstelsel, weg met de ID-banen, etc. Wat zijn de volgende slachtoffers? Weg met de waterschappen? Weg met de islamitische scholen? Weg met de Commissaris van de Koningin?

Waar komt deze veranderzucht vandaan? Het lijkt begonnen met het eerste paarse kabinet. Het CDA zat ‘eindelijk’ eens niet in de regering en D66 wel. Nieuwe tijden, nieuwe mogelijkheden. Alles moest anders. Maar volgens welke visie? Visie? Die was er niet meer. De ideologische veren waren afgeschud.

Sybe Schaap legt de vinger op een hele zere plek: “Sinds de ontzuiling zijn de instituties van slag; we hebben geen oriëntatie meer.” Voor de zuilen die in de vorige eeuw het maatschappelijk beeld bepaalden is niets in de plaats gekomen. Met de zuilen hebben we ook de ideologieën weggegooid.
Vice-voorzitter van de Raad van State, mr. Tjeenk Willink, kraakte vorige week in het jaarverslag van de Raad soortgelijke harde noten: “De politieke ideologieën geven nauwelijks meer houvast. De institutionele filters werken niet meer. De politieke controle wordt afhankelijk van de media (…) Het incidentalisme neemt toe.”
We leven in politiek gevaarlijke tijden. Zonder visie wordt er veranderd om het veranderen, want anders is beter. Hoogleraar James Kennedy zei het in een lezing voor de Raad voor het Openbaar Bestuur nog sterker: pragmatisme, opportunisme en bestuurlijke vernieuwingsdrang bepalen in sterke mate de politiek, juist omdát het aan visie ontbreekt.
Dualisering, kiesstelsel, gekozen burgemeester … het moet allemaal anders, maar het ontbrak en ontbreekt aan goede analyses van wat nu eigenlijk precies de problemen zijn. Het wordt allemaal anders, maar ik voorspel: het wordt niet beter!
Wordt het bestuur van Nederland beter als de relatie tussen kiezer en gekozene directer wordt? Wordt het beter als het meer om de poppetjes gaat draaien?
Frits Wester zei recent in HandSchrift terecht dat het niet zo is dat het vroeger minder om de poppetjes en meer om de inhoud ging. Alleen (!) “de poppetjes hadden toen iets meer inhoud”! Laten politici zich dat eens aantrekken! Met regionale kandidaten en gekozen burgemeesters zonder visie en inhoud zal het incidentalisme alleen maar verder toenemen.

Anders is niet altijd beter. Veranderingen zijn soms heel goed en nodig. En een democratie die meer gaat draaien om mensen is ook niet per definitie beter of slechter. Als het maar om inhoud blijft gaan. Als er maar een goede visie achter zit. Als de poppetjes maar inhoud hebben. Dan wordt misschien niet alles anders, maar wel beter! 

Door Erik van Dijk