Mensen die hun ouders in verzorgingstehuizen niet minstens één dagdeel per week helpen, moeten maar een extra financiële bijdrage leveren. Dat stelde Meindert Leerling naar aanleiding van de beruchte pyjama-dag. Velen vielen over die stelling, ook op Ebate. 58% van de stemmende Ebaters was tegen. De discussie en de stemming hierover geeft aan dat er verschuivingen plaats vinden in de gezondheidszorg. Verschuivingen die tamelijk onopgemerkt verlopen, maar wel fundamenteel zijn.

In de meeste culturen en in het Nederland van vijftig jaar geleden was het heel normaal dat kinderen en kleinkinderen zorg droegen voor hulpbehoevende ouders en grootouders. In de loop van de tijd is de ouderenzorg - net als de andere sectoren in de gezondheidszorg - geprofessionaliseerd. Daar is in principe weinig mis mee. Maar we moeten ons wel rekenschap geven van de achterliggende oorzaken. Was er vroeger sprake van een plicht tot zorg, een plicht die ook in de Bijbel op verschillende plaatsen expliciet naar voren komt, nu staat meer en meer het recht op zorg centraal. "Als er aan mij wat mankeert, heb ik recht op zorg". Het is een verschuiving van een meer altruïstische denktrant naar een egocentrische. Goed te verklaren overigens vanuit allerlei maatschappelijke processen.

Het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn gaat nog een stap verder. In haar rapport Geven en claimen uit 2001 stellen de auteurs dat er niet alleen een 'recht is op zorg'' , maar ook een 'recht op niet-zorgen'. Het egocentrisme wordt weer een stapje verder gevoerd: "ik moet wel zorg ontvangen, maar als het me niet uitkomt heb ik het recht om zorg aan anderen te weigeren." Een redenering die typerend is voor de aanbidders van het autonome individu. Dit resulteert in een kille samenleving waarin de succesvolle homo economicus een prettig leven kan leiden en de zwakkeren een minderwaardige positie innemen.

Maar er liggen natuurlijk wel problemen. Zo lijkt het tegenwoordig bijna onmogelijk om naast het opbrengen van de hypotheek - waarvoor vaak beide partners moeten werken - en de zorg voor eventuele kinderen ook nog eens voor anderen te moeten zorgen. Maar het moet wel. En het moet ook kunnen. Daarbij kan de overheid een handje helpen. Door niet de autonomie van het individu centraal te stellen en de trend naar het 'recht op niet-zorgen' te ondersteunen, maar door het gezin als uitgangspunt te nemen. Juist in gezinnen dragen mensen zorg voor elkaar en leren mensen zorg voor elkaar te dragen. Middelen als de levensloopregeling, het ouderschapsverlof en het kindgebonden budget sluiten hier goed op aan. Maar zeker op het gebied van zorgverlof moeten er meer mogelijkheden gecreëerd worden. Te denken valt aan bijvoorbeeld het Belgisch voorbeeld, waar mensen vijf maal in hun leven een jaar zorgverlof op mogen nemen. Ook in Groot-Brittannië en Denemarken zijn goede voorbeelden te vinden.

Maar de vraag blijft of dit ver genoeg gaat. Het probleem zit uiteindelijk in het feit dat we met z'n allen willen dat in Nederland beide partners financieel onafhankelijk zijn, of in ieder geval dat beiden moeten werken. Zolang we onze samenleving inrichten op tweeverdieners, zal dat ten koste gaan van de zorgbehoevenden.
Tijd om de plicht tot zorg concreet handen en voeten te geven?

Door Cors Visser (met dank aan Jan Hoogland)